„Að láta reyna á“ – hvað?

Viljum við að Ísland gangi í Evrópusambandið eða viljum við það ekki?  Um það bil svona einföld ætti spurningin í Evrópuumræðunni að vera að mínum dómi.  Það þýðir vitaskuld ekki að svarið sé einfalt – nei það er flókið í hugum flestra, þótt vissulega séu þeir til sem eru trúaðir aðdáendur eða andstæðingar Evrópusambandsaðildar Íslands.  Spurningin um gjaldmiðilinn er á hinn bóginn flóknari.  Þar þarf að spyrja hvort upptaka evru myndi laga ástand efnahags- og atvinnumála til frambúðar og vera betra hagstjórnartæki.

Í umræðunni er farið að bera talsvert á því sjónarmiði að „við þurfum að láta reyna á hvað við fáum í aðildarviðræðum við Evrópusambandið“.  Þetta er að mínu viti helber bábylja.  Eða á hvað ætlum við að láta reyna?  Hvernig við getum komist undan skilmálum Evrópusambandsaðildar?  Ætlum við að sækja um „íslenskt ákvæði“ rétt eins og í Kyoto?  Þar sem Ísland yrði undanþegið grundvallarlögum og reglum Evrópusambandsins?  Að Ísland verði eins konar „heiðursfélagi“ í Evrópusambandinu á sérkjörum?  Þessi nálgun á Evrópumálin er villandi og til þess eins fallin að slá ryki í augu fólks og byrgja því sýn.

Sannleikurinn er vitaskuld sá að aðildarskilmálar Evrópusambandsins liggja í öllum meginatriðum ljósir fyrir.  Öll lög, reglur og sáttmálar sem aðildarríki þurfa að uppfylla eru aðgengilegar hverjum sem vill.  Þannig er t.d. alveg ljóst að við þurfum að undirgangast sameiginlega sjávarútvegsstefnu Evrópusambandsins og kvótarnir verða ákveðnir í Brussel.  Ennfremur liggur fyrir að við munum missa sjálfstæði okkar til að gera viðskiptasamninga við þriðju ríki, t.d. Bandaríkin og Kína.  Og það sem meira er: við verðum ekki sjálfkrafa aðilar að myntbandalagi Evrópu með ESB-aðild, til þess þurfum við að uppfylla kröfur myntbandalagsins um efnahagslegan stöðugleika, skuldir þjóðarbúsins, lága verðbólgu og vexti.

Á undanförnum árum hefur Evrópusambandið í æ ríkara mæli gerst boðberi markaðsfrjálshyggjunnar.  Þannig hefur framkvæmdastjórnin gert nokkrar atlögur að því að innleiða markaðslögmálin inn í velferðarþjónustuna, m.a. í heilbrigðisþjónustu.  Og hinn félagslegi Íbúðalánasjóður, sem hefur tryggt öllum almenningi hér á landi húsnæðislán á viðunandi kjörum, er nú sérstakur þyrnir í augum Evrópusambandskerfisins.  Í því ljósi er það sérstakt undrunarefni hvað Jafnaðarflokkurinn hér á landi hefur gerst skilyrðislaus stuðningsaðili ESB-aðildar.

Það er að sjálfsögðu eðlilegt að það séu skiptar skoðanir um það hvort við eigum að ganga í Evrópusambandið eða ekki.  Og vitaskuld á að skiptast á skoðunum og röksemdum um kosti þess og galla – því það eru sannarlega bæði kostir og gallar við Evrópusambandsaðild.  En menn eiga ekki að láta eins og við Íslendingar getum fengið aðild á einhverjum öðrum forsendum en aðrir, að það geti verið um einhverja „íslenska heiðursaðild“ að ræða, eitthvað sérstakt sem gætum fengið fram í aðildarviðræðum.  Engu slíku er til að dreifa.  Aðildarviðræður munu fyrst og fremst snúast um tímasetningar, þ.e. hvenær aðild tæki gildi og hvenær við þyrftum að fullu að vera búin að innleiða alla skilmála, þ.m.t. hina sameiginlegu sjávarútvegsstefnu.  Það er best að horfast í augu við þessa staðreynd og láta umræðuna snúast um grundvallaratriðin við aðild að Evrópusambandinu en ekki einhverjar hugarórar um hugsanlega sérmeðferð, sem reynist ekkert annað en tálsýn og óraunverulegar hillingar.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 28. sept. 2008.

... úti er ævintýri

Hið gegndarlausa dramb og græðgi sem hefur einkennt fjármálamarkaðinn hér á landi og um allan hinn vestræna heim undanfarin allmörg ár hefur nú leitt til hins viðbúna falls.  Margir hafa vissulega staðið í þeirri barnslegu trú að vöxturinn gætu varað að eilífu, honum væru engin takmörk sett og að verðmætasköpun í gegnum kaup og sölu verðbréfa og hvers konar pappíra væri jafn traust og framleiðsluaukning í atvinnulífinu.  Þeir sem hvað hæst hafa talað um yfirburði hins frjálsa markaðar og um leið talað niður hvers konar opinber afskipti verða nú að játa sig sigraða.  Sumum þykja það dapurleg örlög, öðrum gráglettin. 

Hver fjármálarisinn á fætur öðrum riðar til falls eða er fallinn og jafnvel tryggingafélög hafa spilað svo hátt að stjórnvöld sjá sig knúin til að bjarga þeim frá gjaldþroti.  Björgunaraðgerðir Bandaríkjastjórnar (ath. nýfrjálshyggjumannsins George W. Bush!) eru svo umfangsmiklar að engin fordæmi eru til fyrir öðrum slíkum.  En hverjum er verið að bjarga?  Að undanförnu hefur almenningur lent í miklum hremmingum, misst húsnæði eða lent í verulegum fjárhagskröggum vegna fjárhættuspilsins sem bankar fyrst og fremst hafa stundað, kjör almennings hafa versnað – en hver var að spá í það?  Það er ekki fyrr en fjármagnseigendur, fjárfestar og risarnir í bandarísku fjármálakerfi lenda í hremmingum, eru orðnir svo flæktir í eigin spákaupmennsku, að stjórnvöld taka við sér.  Þeim þarf að bjarga.  Þetta hefur verið kallað „sósíalismi fyrir hina ríku“.

Fjármálakreppan (- og það er kreppa hvað sem hver segir!) á rætur að rekja til kerfisbundinnar spákaupmennsku og í takmarkalausu sjálfstrausti á hæfileika markaðarins til að stilla sig af.  Og markaðurinn hefur fundið sífellt nýjar leiðir og aðferðir til að hafa áhrif á og spá í gengi hlutabréfa og gjaldmiðla og hin blindna trú stjórnvalda á Vesturlöndum á hið frjálsa markaðshagkerfi hefur jafnframt haldið þeim frá því að setja skýrar leikreglur og að setja markaðnum skorður.  Eftirlitsstofnanir hvers konar hafa því miður brugðist trausti almennings einfaldlega vegna þess að þar halda í of ríkum mæli um stjórnartaumana trúbræður stórlaxanna á fjármálamarkaði sem lifa fyrir kennisetninguna: ekkert má trufla markaðinn!  En nú er svo komið að jafnvel leiðarahöfundur Financial Times kallar á aðgerðir hins opinbera.  Öðruvísi mér áður brá!

En hvert liggur leiðin héðan?  Sumir vonast vafalaust til þess að fjármálakreppan nú sé aðeins hefðbundin sveifla í hagkerfinu og að við eigum afturkvæmt til hinna góðu daga þegar græðgin, eyðslan og spákaupmennskan var uppspretta skjótfengins gróða – fyrir suma.  Og að opinberir aðilar, sem hafa þurft að koma til bjargar, dragi sig til baka og láti nú markaðnum eftir að „stilla sig af“.  En um það yrði engin sátt.  Þvert á móti verður að herða á hlutverki hins opinbera á fjármálamarkaðnum.  Stórefla þarf eftirlitsstofnanir og tryggja sjálfstæði þeirra frá „hinum frjálsa markaði“.  Það verður líka að setja miklu strangari leikreglur sem m.a. takmarka möguleikana til eyðileggjandi spákaupmennsku og það þarf einfaldlega að banna skaðlegustu markaðstækin.  Eins og verið er að gera í Bandaríkjunum, Bretlandi og víðar um þessar mundir.  Það er augljóst að hið opinbera hefur ríku hlutverki að gegna í framtíðinni á fjármálamarkaði.  Bæði með því að móta leikreglur en einnig sem beinn þátttakandi, t.d. með öflugum rekstri Íbúðalánasjóðs en jafnvel einnig með stofnun viðskiptabanka.  Hin takmarkalausa trú á hlutverk fjármálamarkaðarins í hagkerfinu sem hefur tröllriðið öllu hér á Vesturlöndum undanfarna áratugi, hefur beðið hnekki – ævintýrið er úti.  Og þar með kann brautin að vera rudd fyrir jarðbundnari hugsun í efnahagsmálum, sem m.a. hugar að raunverulegri og sjálfbærri verðmætasköpun öllum almenningi til handa.  Staðreyndin er nefnilega sú að hið frjálsa markaðshagkerfi hefur ekki leitt til aukins hnattræns hagvaxtar, heldur þvert á móti aukið samþjöppun auðs í efsta lagi samfélagsins og leitt til misskiptingar og óstöðugleika.  En nú þarf að snúa við blaði - hér er sannarlega verk að vinna.

Greinin birtist í 24stundum föstudaginn 26. september 2008.

Heiðursaðild að ESB ekki til

Í umræðunni um Evrópumálin og gjaldmiðilsmálin hafa talsmenn aðildar Íslands að ESB  æ ofan í æ talað um mikilvægi þess að Ísland „léti reyna á“ og kannaði „hvað okkur býðst“ í aðildarviðræðum við Evrópusambandið.  Þar með er látið í veðri vaka að Ísland gæti náð einhverjum sérstökum samningum, að Ísland gæti orðið einhvers konar „heiðursfélagi“ í Evrópusambandinu sem nyti einstakra vildarkjara.  Hafa margir málsmetandi einstaklingar og fjölmiðlar haldið þessu fram.  Þetta er að sjálfsögðu bábylja.

Ef skoðaðar eru yfirlýsingar og fullyrðingar forystumanna og háttsettra embættismanna innan Evrópusambandsins er deginum ljósara að ekkert slíkt er í boði.  Í besta falli hafa þeir sem eru velviljaðir Íslendingum látið í það skína að Ísland gæti fengið einhverjar tímabundnar undanþágur, einkum frá sjávarútvegsstefnu sambandsins.  En það er í raun algert aukaatriði.

Það má öllum vera ljóst hvað felst í aðild að Evrópusambandinu.  Allar samþykktir og sáttmálar um aðild að Evrópusambandinu liggja fyrir, lög og reglur Evrópusambandsins sömuleiðis.  Öll aðildarríki verða að beygja sig undir þá skilmála.  Undanbragðalaust.  Það er ekki hægt að velja sætu berin úr og skilja þau súru eftir.  Nema hvað?!  Það er ekki í boði neitt „íslenskt ákvæði“ sem undanþiggur Ísland að standa við þær skuldbindingar sem aðrar þjóðir þurfa að gera.  Þess vegna er allt tal um að láta reyna á aðild, kanna hvað okkur býðst o.s.frv. til þess eins fallið að slá ryki í augu fólks.  Stjórnmálamenn eiga að koma hreint fram gagnvart þjóðinni og segja kost og löst á Evrópusambandsaðild en ekki að gefa í skin að eitthvað annað og betra fylgi aðild en raun er á.  Þannig er alveg ljóst að við myndum m.a. missa forræði á stjórn sjávarútvegsmála til Brussel og hið sama á við um viðskiptasamninga við önnur ríki.  Um það á ekki að þurfa að deila.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 23. sept. 2008