... úti er ævintýri

Hið gegndarlausa dramb og græðgi sem hefur einkennt fjármálamarkaðinn hér á landi og um allan hinn vestræna heim undanfarin allmörg ár hefur nú leitt til hins viðbúna falls.  Margir hafa vissulega staðið í þeirri barnslegu trú að vöxturinn gætu varað að eilífu, honum væru engin takmörk sett og að verðmætasköpun í gegnum kaup og sölu verðbréfa og hvers konar pappíra væri jafn traust og framleiðsluaukning í atvinnulífinu.  Þeir sem hvað hæst hafa talað um yfirburði hins frjálsa markaðar og um leið talað niður hvers konar opinber afskipti verða nú að játa sig sigraða.  Sumum þykja það dapurleg örlög, öðrum gráglettin. 

Hver fjármálarisinn á fætur öðrum riðar til falls eða er fallinn og jafnvel tryggingafélög hafa spilað svo hátt að stjórnvöld sjá sig knúin til að bjarga þeim frá gjaldþroti.  Björgunaraðgerðir Bandaríkjastjórnar (ath. nýfrjálshyggjumannsins George W. Bush!) eru svo umfangsmiklar að engin fordæmi eru til fyrir öðrum slíkum.  En hverjum er verið að bjarga?  Að undanförnu hefur almenningur lent í miklum hremmingum, misst húsnæði eða lent í verulegum fjárhagskröggum vegna fjárhættuspilsins sem bankar fyrst og fremst hafa stundað, kjör almennings hafa versnað – en hver var að spá í það?  Það er ekki fyrr en fjármagnseigendur, fjárfestar og risarnir í bandarísku fjármálakerfi lenda í hremmingum, eru orðnir svo flæktir í eigin spákaupmennsku, að stjórnvöld taka við sér.  Þeim þarf að bjarga.  Þetta hefur verið kallað „sósíalismi fyrir hina ríku“.

Fjármálakreppan (- og það er kreppa hvað sem hver segir!) á rætur að rekja til kerfisbundinnar spákaupmennsku og í takmarkalausu sjálfstrausti á hæfileika markaðarins til að stilla sig af.  Og markaðurinn hefur fundið sífellt nýjar leiðir og aðferðir til að hafa áhrif á og spá í gengi hlutabréfa og gjaldmiðla og hin blindna trú stjórnvalda á Vesturlöndum á hið frjálsa markaðshagkerfi hefur jafnframt haldið þeim frá því að setja skýrar leikreglur og að setja markaðnum skorður.  Eftirlitsstofnanir hvers konar hafa því miður brugðist trausti almennings einfaldlega vegna þess að þar halda í of ríkum mæli um stjórnartaumana trúbræður stórlaxanna á fjármálamarkaði sem lifa fyrir kennisetninguna: ekkert má trufla markaðinn!  En nú er svo komið að jafnvel leiðarahöfundur Financial Times kallar á aðgerðir hins opinbera.  Öðruvísi mér áður brá!

En hvert liggur leiðin héðan?  Sumir vonast vafalaust til þess að fjármálakreppan nú sé aðeins hefðbundin sveifla í hagkerfinu og að við eigum afturkvæmt til hinna góðu daga þegar græðgin, eyðslan og spákaupmennskan var uppspretta skjótfengins gróða – fyrir suma.  Og að opinberir aðilar, sem hafa þurft að koma til bjargar, dragi sig til baka og láti nú markaðnum eftir að „stilla sig af“.  En um það yrði engin sátt.  Þvert á móti verður að herða á hlutverki hins opinbera á fjármálamarkaðnum.  Stórefla þarf eftirlitsstofnanir og tryggja sjálfstæði þeirra frá „hinum frjálsa markaði“.  Það verður líka að setja miklu strangari leikreglur sem m.a. takmarka möguleikana til eyðileggjandi spákaupmennsku og það þarf einfaldlega að banna skaðlegustu markaðstækin.  Eins og verið er að gera í Bandaríkjunum, Bretlandi og víðar um þessar mundir.  Það er augljóst að hið opinbera hefur ríku hlutverki að gegna í framtíðinni á fjármálamarkaði.  Bæði með því að móta leikreglur en einnig sem beinn þátttakandi, t.d. með öflugum rekstri Íbúðalánasjóðs en jafnvel einnig með stofnun viðskiptabanka.  Hin takmarkalausa trú á hlutverk fjármálamarkaðarins í hagkerfinu sem hefur tröllriðið öllu hér á Vesturlöndum undanfarna áratugi, hefur beðið hnekki – ævintýrið er úti.  Og þar með kann brautin að vera rudd fyrir jarðbundnari hugsun í efnahagsmálum, sem m.a. hugar að raunverulegri og sjálfbærri verðmætasköpun öllum almenningi til handa.  Staðreyndin er nefnilega sú að hið frjálsa markaðshagkerfi hefur ekki leitt til aukins hnattræns hagvaxtar, heldur þvert á móti aukið samþjöppun auðs í efsta lagi samfélagsins og leitt til misskiptingar og óstöðugleika.  En nú þarf að snúa við blaði - hér er sannarlega verk að vinna.

Greinin birtist í 24stundum föstudaginn 26. september 2008.